پیچیده شدن‌ صحنه سیاسی عراق و 3 سناریوی پیش‌رو

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ حدود 10 ماه از برگزاری انتخابات پارلمانی عراق می‌گذرد و ادامه بن‌بست سیاسی و ناکامی مثلث مقتدا صدر، نیچروان بارزانی و محمد الحلبوسی در چینش قدرت به استعفای نمایندگان جریان صدر از مجلس عراق منجر شد. پس از این استعفا، مطابق قانون اساسی عراق کرسی‌های نمایندگان مستعفی به افرادی تعلق گرفت که در حوزه‌های انتخابیه بیشترین آرا را کسب کردند. از آنجایی که نمایندگان جریان صدر از حوزه‌های شیعی وارد مجلس عراق شده بودند، بیشتر کرسی‌هایشان نیز به نمایندگان رقیب یعنی نمایندگان چارچوب هماهنگی تعلق گرفت و ترکیب مجلس تغییر کرد.

به دنبال این تغییر، تحرکات سیاسی جدیدی برای خروج از بن‌بست سیاسی در عراق شکل گرفت و در تازه‌ترین رخداد، محمد شیاع السودانی به‌عنوان نامزد پیشنهادی چارچوب هماهنگی شیعه برای تصدی پست نخست‌وزیری مطرح شد که واکنش شدید مخالفان به خصوص جریان صدر را در پی داشته است.

استعفای جریان صدر؛ بازی با پشتوانه اجتماعی

مقتدا صدر و نمایندگان وابسته به وی خردادماه در اعتراض به تداوم بن‌بست سیاسی از نمایندگی مجلس استعفا کردند. در واقع تداوم بن‌بست سیاسی بیش از همه بیانگر ناکامی صدر برای ائتلاف با مسعود بارزانی و محمد الحلبوسی برای چینش جدید قدرت در سه پست ریاست مجلس، رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر جدید بود. گرچه این سه جریان ائتلاف کرده بودند، اما برای کسب دو سوم پارلمانی معرفی رئیس‌جمهور جدید ناکام بودند.

پس از معرفی محمد شیاع السودانی به‌عنوان نخست‌وزیر پیشنهادی چارچوب هماهنگی معترضان عراقی که عمدتاً از طرفداران جریان صدر بودند تظاهرات خیابانی به راه انداختند و چهارشنبه گذشته با ورود به منطقه حفاظت شده سبز در بغداد، وارد مجلس عراق شدند

گرچه صدر پس از استعفا اعلام کرد این اقدام را با هدف خروج عراق از بن‌بست سیاسی انجام داد، اما به نظر می‌آید رهبر جریان صدر هدف دیگری داشته که انحلال مجلس و برگزاری انتخابات جدید است که برای تحقق این هدف بهره‌گیری از پایگاه اجتماعی خود را در دستور کار قرار داد. در همین راستا صدر فراخوانی برای حضور میلیونی طرفداران خود در بغداد صادر کرد که تنها صدها هزار نفر روز 24 در نماز جمعه بغداد حضور یافتند. خطیب جمعه بغداد نیز متن سخنان مقتدا صدر را در نماز جمعه قرائت کرد تا رهبر جریان صدر پایگاه و پشتوانه اجتماعی خود را به رخ رقبا بکشد و اینکه تمایلات خود را برای رسیدن به مرجعیت در عراق نشان دهد.

پس از معرفی محمد شیاع السودانی به‌عنوان نخست‌وزیر پیشنهادی چارچوب هماهنگی معترضان عراقی که عمدتاً از طرفداران جریان صدر بودند تظاهرات خیابانی به راه انداختند و چهارشنبه (5 مرداد) با ورود به منطقه حفاظت شده سبز در بغداد، وارد مجلس عراق شدند و اعتراض خود را به نخست‌وزیر پیشنهادی نشان دادند. این تظاهرات نشان داد بر خلاف آنچه که در بیانیه کناره‌گیری صدر از صحنه سیاسی عراق منتشر شده بود، وی قصد کناره‌گیری ندارد؛ بلکه شیوه بازی خود را تغییر داده است.

شیوه‌ای که اتخاذ شد تاکتیک جدیدی نیست، بلکه پیشتر در اکتبر 2019 میلادی مورد استفاده قرار گرفت و با تظاهرات خیابانی، دولت قانونی عادل عبدالمهدی را پس از تنها یک سال سرنگون کردند. به نظر می‌آید در تحولات اخیر نیز تاکتیک سال 2019 برای جلوگیری از موفقیت چارچوب هماهنگی در تشکیل دولت جدید عراق اتخاذ شده است.

سناریوهای پیش‌روی بن‌بست سیاسی در عراق

با توجه به این رخدادها می‌توان سناریوهای زیر را برای چشم‌انداز تحولات سیاسی عراق مطرح کرد.

نخست، سناریوی محتمل‌تر اینکه بن‌بست سیاسی در عراق ادامه پیدا کند و معترضان به رهبری صدر اجازه پایان بن‌بست سیاسی را ندهند. به نظر می‌آید مخالفت جریان صدر با نخست‌وزیری محمد شیاع السودانی دو دلیل اساسی دارد؛ هم اینکه جریان صدر تشکیل کابینه بدون حضور صدری‌ها را نمی‌پذیرد و خواستار برگزاری انتخابات جدید پارلمانی است و اینکه، صدر نمی‌پذیرد کابینه جدید به ریاست شخصی تشکیل شود که نزدیک به نوری المالکی است.

شیاع السودانی ازجمله افراد نزدیک به نوری المالکی و نخست‌وزیری وی به‌منزله تقویت نفوذ و جایگاه المالکی در ساختار قدرت عراق است. نام محمد شیاع السودانی در سال ۲۰۱۹ پس از استعفای عادل عبدالمهدی نیز مطرح شده بود، اما صدر وی را وابسته به احزاب فاسد (منظور ائتلاف دولت قانون به ریاست نوری المالکی) دانست و مخالفت جدی خود را با نخست‌وزیری او ابراز کرده بود. دلیل اصلی بن‌بست سیاسی 10 ماه اخیر در عراق نیز اختلاف‌های شدید میان صدر و المالکی بود.

تحقق این سناریو به‌منزله ادامه فعالیت دولت موقت مصطفی الکاظمی است. بر همین اساس، خبرها و گزارش‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه هواداران صدر با چراغ سبز دولت الکاظمی موفق شدند وارد مجلس عراق شوند، کما اینکه نیروهای امنیتی تلاشی برای متوقف کردن معترضانی که قصد داشتند وارد مجلس شوند، انجام ندادند. تداوم اختلاف میان جریان صدر و چارچوب هماهنگی شیعه، مطلوب دولت الکاظمی نیز هست، زیرا چارچوب هماهنگی با معرفی شیاع السودانی نشان داد تمایلی به ادامه نخست‌وزیری الکاظمی ندارد.

دوم، اینکه چارچوب هماهنگی تظاهرات معترضان به نخست‌وزیر شیاع السودانی را مدیریت و همچنان بر نخست‌وزیری وی تأکید کند. با وجود این، پیش شرط تعیین نخست‌وزیر جدید و تشکیل کابینه معرفی رئیس‌جمهور جدید است که همچنان میان دو جریان اصلی کُرد که رئیس‌جمهور باید از میان آنها باشد، اختلاف نظر جدی وجود دارد.

شیاع السودانی ازجمله افراد نزدیک به نوری المالکی و نخست‌وزیری وی به‌منزله تقویت نفوذ و جایگاه المالکی در ساختار قدرت عراق است

هنوز حزب دموکرات و اتحادیه میهنی کردستان درباره معرفی رئیس‌جمهور جدید به توافق دست نیافته اند. دور از انتظار نیست که حزب دموکرات که در 10 ماه گذشته به‌عنوان متحد جریان صدر عمل کرده است، در مسیر خروج از بن‌بست سیاسی حاضر به توافق با دیگر جریان‌ها نباشد و همچنان این بن‌بست ادامه داشته باشد. مطابق قانون اساسی عراق، تا وقتی رئیس‌جمهور انتخاب نشده، نخست‌وزیر معرفی نمی‌شود. 

نکته مهم دو سناریو این است که ناکامی چارچوب هماهنگی برای پایان دادن به بن‌بست سیاسی مورد حمایت مخالفان مقاومت از جمله آمریکا، عربستان و رژیم صهیونیستی است. شیاع السودانی نامزدی است که مورد حمایت حشدالشعبی قرار دارد و در صورت انتخاب وی، حشد به احتمال زیاد قدرت بیشتری خواهد یافت و موضوع اخراج نیروهای آمریکایی و ترکیه از عراق همچنان به وسیله دولت آینده عراق پیگیری خواهد شد که این موضوع مطلوب مثلث ذکر شده نیست.

سوم، اینکه مخالفان در مجلس برای خروج از بن‌بست سیاسی به اجماع برسند. گرچه با توجه به اقدام جریان صدر در برگزاری تظاهرات و ورود به مجلس دور از انتظار است گروه‌های سیاسی بتوانند دست‌کم در کوتاه‌مدت، برای خروج از وضعیت کنونی به توافق دست یابند و دولت آینده را تشکیل دهند. با وجود این، در صورت تحقق این سناریو دولت آینده عراق با چالش‌های جدی مواجه خواهد بود که مهم‌ترین آن تداوم اعتراض‌ها و شورش‌های احتمالی خیابانی است.

بهره سخن

تحولات عراق به‌ویژه حضور میلیونی هواداران صدر در بغداد و در ادامه نیز تظاهرات در اعتراض به معرفی شیاع السودانی و ورود به مجلس عراق نشان می‌دهد اختلاف‌های سیاسی در عراق به حدی است که با توجه به وضعیت کنونی نمی‌توان به خروج از بن‌بست سیاسی در کوتاه‌مدت امیدوار بود. دور از انتظار نیست برگزاری انتخابات پارلمانی جدید در دستور کار قرار گیرد، انتخاباتی که اگر برگزار شود احتمالاً پایانی بر بن‌بست سیاسی نخواهد بود. آنچه که می‌تواند برای خروج از دوره کنونی عراق مؤثر باشد، انعطاف شخصیت‌ها و گروه‌های سیاسی در مقابل هم است.